ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

انگيختن، دل به درياى معارفِ ميقات زدن، جامه رذيلت از تن افكندن و احرام فضيلت بستن، بر گرد حريم دوست گشتن، در صفا جان خود صفا بخشيدن، در مروه كوتاه آمال دنيا وانهادن، در چشمه سار زمزم جرعه نوشِ معرفت و محبّت شدن، و خلاصه آن كه عشق آفرين ترين صحنه زندگى را گواه گشتن.

گذرى است بر سرزمين هاى مباركى كه جاى جاى آن يادآور شكوه خاطرات طلوع خورشيد اسلام در يلداى جاهليت است.

هنوز طنين نداى پيامبر صادق و نواى ياوران راستين او از وراى قرون و اعصار گوش جان را نوازش مى دهد.

اين امر پرواز دل را ميسّر مى گرداند و پيوند

ص: 9

نسل هاى نخستين و پسين امّت اسلامى را تحكيم مى بخشد.

هنگامه ديدار است با انبوه حجّاج و عمره گزاران بيت عتيق از ملّيت هاى گوناگون كه با عاطفه و احساس مشترك از جمله اقطار يك جا گرد آمده اند، و در صف متّحد، صلاى عشق و وحدت سر مى دهند، برق نگاه محبّت آميز به يكديگر خيره كرده اند و ملتمسانه همديگر را به تلاش مشترك براى تجديد بناى پر شكوه فرهنگ و تمدّن اسلامى فرا مى خوانند.

از جمله مسائلى كه توجّه هر ناظر تيزبين و هوشيار را برمى انگيزد، گوناگونى حاصل در رفتارهاى انبوه زائران و حاضران در اين سرزمين است.

آنان به رغم آن كه جملگى در

ص: 10

باور به حقيقت وحى و اسلام هم سويند و به سوى يك قبله نماز مى گزارند و بر گرد نماد توحيد به يك سمت مى چرخند و در انبوهى از مسائل سلوك يكسان دارند ليكن اختلاف و تفاوت در چندى از باورها و رفتارها به حدّى است كه بتوان هويت متمايز آن ها را در كنار اصالت مشترك گواه گشت.

همان قدر كه صحنه هاى وحدت و يك رنگى شورآفرين است، مظاهر اختلاف و گوناگونى تأمّل برانگيز. در اين بين پرسش از چيستى اختلاف ها به طور طبيعى در دل و جان و انديشه جوان برانگيخته مى شود. او مى پرسد:

منشأ اين چندگانگى

ص: 11

چيست؟

اين تفاوت ها اصيل و ريشه دار است يا سطحى و گذرا؟

در برابر چندگانگى مذهبى چه بايد كرد؟

آيا بايستى اعتراض برآورد يا به عنوان واقعيتى تاريخى به آن باور آورد؟

آيا راهى به سوى محو اختلاف ها و يكسان سازى مذاهب وجود دارد؟

آيا با وجود اين تفاوت ها باز هم مى توان سوداى وحدت در سر داشت يا بايد ختم آن را نظاره گر شد؟

و اساساً كدامين تفسير از وحدت و وفاق با پذيرش كثرت و اختلاف گرد مى آيد؟

در پى آن ذهن جست وجوگر به حال خويش نظر مى كند و در

ص: 12

صدد بر مى آيد، هويت مذهبى و تاريخى خود را مورد بازخوانى قرار دهد. از چيستى تشيع، مبدأ پيدايش و سير تاريخى تحوّل آن، اصول و مقوّمات و عناصر گوهرى فكر و عقيده شيعى مى پرسد، و كدام فرصت نيكوتر از اين براى دست يازيدن به مطالعه و تحقيق و يافتن پاسخ هاى مدلّل و متين براى اين پرسش ها؟

به اين بهانه بر آن شديم مجموعه اى مختصر در معرّفى سيماى تشيع گردآوريم و در اين مجموعه براى اين دست پرسش ها، جواب يابيم.

مجموعه فرا رو كه به كوشش محقّق فاضل جناب آقاى على بابائى و با نظارت اين جانب فراهم آمده است، محصول ارزنده اى است كه سه مزيت

ص: 13

ايجاز و اختصار، جامعيت موضوعات، و تحقيق نيكو را يك جا گردآورده است.

مطالعه آن ضمن آن كه پاسخگوى بسيارى از پرسش هاى پيش گفته ومانند آن است مى تواند شوق مطالعه و تحقيق افزون تر و وسيع تر را هم در درون جان خواننده برانگيزد.

از خالق خويش تمنّاى آن داريم كه اين تلاش ناچيز را خدمتى شايسته به ساحت حقايق ناب اسلام و معارف اصيل مكتب پيامبر(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) منظور دارد و آن را مصداق قول احسن و شايسته پيروى قرار دهد.

محمّد تقى فخلعى

استاديار دانشگاه فردوسى مشهد

ص: 14

ص: 15

ص: 16

مذهب به عنوان اصل و معيار سنجش معرّفى شود و مذاهب ديگر خود را با آن هم آهنگ كنند، در حالى كه چنين پندارى نمى تواند تعريف صحيحى از تقريب به شمار آيد؛ زيرا ترديدى نيست كه پيروان هر يك از مذاهب اسلامى به گونه كاملًا طبيعى و قابل درك مذهب خود را مذهب برتر و معيار سنجش مى شناسند و به راحتى نمى توانند از اين باور ديرين به سود مذهب ديگرى عدول نمايند.

با اين وصف به نظر مى رسد كه چنين تصويرى از تقريب نه تنها به وحدت مسلمين نمى انجامد كه بالعكس زمينه نزاع مذهبى و اختلاف بيش از پيش آنان را فراهم مى نمايد.

ص: 17

ص: 18

چشم خود را به روى آن ها كه خواه ناخواه بخشى از اسلام هستند ببنديم. چنين كارى بيشتر تخريب مذاهب به نظر مى رسد تا تقريب مذاهب! و به تعطيل شريعت مى انجامد.

ص: 19

اگر انتخاب يك مذهب، بى قاعده و بدون ملاك مشخّص باشد و رجوع به هر يك از مذاهب بر پايه سلايق شخصى انجام شود گونه اى هرج و مرج مذهبى به وجود مى آيد كه نتايج زيانبار فراوانى براى فرد و جامعه خواهد داشت.

ص: 20

عنوان امرى عرضى ايجاب مى كند.

هر چند از ظاهر گفتار بسيارى از صاحب نظران اسلامى چنين تعريفى برداشت مى شود ولى نمى توان اشكالات موجود در آن را ناديده گرفت.

به عنوان نمونه، اگر تقريب مذاهب اسلامى مولود شرايط فعلى جهان اسلام باشد با تغيير احتمالى شرايط ضرورت خود را از دست خواهد داد، و اين به معناى بازگشت به تفرقه و از دست دادن وحدت است كه در هيچ حالى مطلوب به نظر نمى رسد.

از اين گذشته، تجربه نشان داده است كسانى كه به تقريب مذاهب اسلامى از چنين زاويه اى مى نگرند در عمل كارى از پيش نبرده اند و ناكام مانده اند.

ص: 21

ص: 22

به هم نزديك شوند.

هر چند به نظر مى رسد اين شيوه تقريب، از آن حيث كه جنبه گفت وگو و صورت نظرى دارد، صرفاً در ميان خواصّ امّت و صاحب نظران اسلامى قابل طرح است وشامل عوام مسلمين نمى شود، امّا ترديدى نيست كه وجود چنين نگرشى در ميان خواص امّت به روى نگرش عوام مسلمان كه سخت تحت تأثير علما و فضاى حاكم بر جامعه خويش هستند، تأثيرى ژرف مى گذارد و در عمل به ايجاد حسّ تفاهم و مداراى مذهبى در ميان عموم مسلمين مى انجامد.

گسترش احساس اخوّت اسلامى، هم زيستى مسالمت آميز و احترام به ديدگاه هاى يكديگر ثمره روحيه حاكم بر علماى امّت و تقريب مذاهب اسلامى به معناى

ص: 23

پيش گفته است كه در ميان عامه مسلمين و همه اقشار جامعه اسلامى ظهور مى يابد.

وقتى علماى مذاهب و خواصّ جامعه اسلامى به جاى بذر گفت وگوى صحيح و سازنده، تخم پيكار و جنجال مى افشانند، طبيعتاً نمى توان توقّع داشت كه ميان آحاد امّت و عوام مسلمين محصولى جز خصومت و خشونت به بار آيد.

از اين رو، تعامل صحيح و گفت وگوى سازنده عالمان مذاهب اسلامى در نظر كه بر پايه مشتركات و احترام متقابل صورت مى پذيرد و به دنبال آن، برخورد صحيح و روابط حسنه عموم مسلمين در عمل كه بر مبناى احساس برادرى و مداراى اسلامى انجام مى شود، بهترين و عملى ترين تعريفى است

ص: 24

كه مى توان از تقريب مذاهب اسلامى به دست داد.

به هر حال، انصاف آن است كه بسيارى از آن چه اختلافات جدّى تلقّى شده تنها سوء تفاهم هايى بوده كه در نتيجه دورى مذاهب از يكديگر و عدم تعامل و گفت وگو به وجود آمده است.

اينان به خاطر عدم ارتباط كافى و صحيح درك درستى از مبانى و ديدگاه هاى يكديگر نداشته اند و به تعبير قرآن كريم تنها از گمان ها پيروى كرده اند:

وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ (1)؛ آن هم گمان هاى بد كه مورد نهى قرآن كريم واقع شده است:

ص: 25

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ (1).

به اين ترتيب، راز تقريب مذاهب را در گفت وگوى مذاهب بايد جست.

ص: 26

ص: 27

ص: 28

بررسى مى نماييم:

ص: 29

اخلاق حسنه و پرهيز از رذائل نفسانى اختلافى ندارند، و اين براى امكان تقريب آن ها به يكديگر كافى به نظر مى رسد.

چگونه چنين نباشد؟! در حالى كه خداوند در قرآن كريم همه موحدّان و خداپرستان عالَم از مسلمان و غير مسلمان را صرفاً با اتّكاء به كلمه توحيد به سوى وحدت و همبستگى فراخوانده و فرموده است:

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ؛ (1) «بگو: اى اهل كتاب! بياييد به سوى باورى كه ميان ما و شما مشترك

ص: 30

است و آن اين كه جز خدا را نپرستيم و براى او شريكى قرار ندهيم و برخى از خودمان را اربابى جز خداوند نگيريم پس اگر روى برتافتند بگوييد: گواه باشيد كه ما تسليم شدگانيم».

روشن است هرگاه تقريب مذاهب توحيدى در سايه «كَلِمَةٍ سِواءٍ»(/ يك باور مشترك) ممكن باشد، به طريق اولى تقريب مذاهب اسلامى در سايه انبوه باورهاى مشترك ممكن خواهد بود و اين آرمانى است كه با گفت وگوى ميان آنان- چنان چه گفتيم- حاصل خواهد شد.

ص: 31

حيث مذهبى زاده برداشت نادرستى است كه از اين موضوع داشته اند. چراكه اينان غالباً تقريب مذاهب را به معناى انفعال مذاهب در برابر يكديگر و مستلزم دست شستن از پاره اى عقايد و ديدگاه هاى اساسى هر مذهب به سود مذهب ديگر انگاشته اند.

در حالى كه ما از اين مقوله تعريف متفاوتى ارائه داديم و گفتيم كه تقريب مذاهب اسلامى اساساً چيزى جز تعامل و گفت وگوى مفيد و قانونمند مذاهب نيست؛ چيزى كه ريشه در فرهنگ اصيل اسلامى و آموزه هاى قرآن كريم دارد.

البته ممكن است جريان هايى وجود داشته باشند كه اساساً گفت وگوى مذاهب اسلامى را نيز

ص: 32

برنمى تابند و هر گونه تعامل غير خصمانه با افكار ديگر را روا نمى شمارند.

اينان گفت وگو و تعامل علمى با ساير مذاهب را قرار دادن مذهب خود در معرض خطر و زمينه شك در دين و گمراهى مذهبى مى پندارند.

امّا ناگفته پيداست كه چنين توهّم نامباركى نه تنها هيچ مبناى درستى در كتاب خدا و سنّت پيامبر(ص) و سيره اهل بيت(عليهم السلام) و منش سلف صالح ندارد، كه گونه اى گريز از واقعيت ها و چشم بستن به روى حقيقت و سدّ باب علم و هدايت است.

كتاب خدا صريحاً عموم مسلمانان را به ترك تفرقه فراخوانده و ايجاد همبستگى و اخوّت اسلامى ميان آنان را نعمت خداوند برشمرده و

ص: 33

فرموده است:

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً (1)؛ «همگى به ريسمان خداوند چنگ زنيد و از تفرقه بپرهيزيد و نعمت خداوند به خود را ياد آوريد هنگامى كه دشمنان يكديگر بوديد پس ميان دلهايتان الفت ايجاد كرد گونه اى كه بدين نعمت او برادران يكديگر شديد».

همچنين، در آيه ديگرى، آن جا كه داستان انحراف بنى اسرائيل از مسير توحيد در غيبت موسى(ع) و تلاش هارون(ع) براى هدايت آنان را خاطرنشان مى نمايد، عذر هارون(ع) در مداراى با

ص: 34

آنان را «بيم تفرقه» عنوان مى كند و از قول آن حضرت خطاب به موسى(ع) مى فرمايد:

إِنِّي خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِي (1)؛ «من ترسيدم كه بگويى ميان بنى اسرائيل تفرقه ايجاد كردى و فرمان مرا نبردى».

روشن است كه پيامبر اكرم(ص) نيز بنيان حركت الهى خويش را بر روى اتّحاد مسلمين و نفى اختلاف هاى قبيلگى نهاد و با تكيه بر نيروى حاصل از اين يكپارچگى بر مشركان پيروز آمد.

به عنوان نمونه، شكّى نيست كه اتّحاد مسلمين در پرتو تبعيت از رسول خدا(ص) يكى از مهم ترين عوامل پيروزى آنان در پيكار بدر بود. هم چنان كه وقتى در جنگ احد وحدت خود را

ص: 35

از دست دادند و دچار تفرقه شدند، دشمن از رخنه افتاده در صفوف آنان سوء استفاده كرد و با دور زدن سپاه اسلام بر آنان چيره آمد. (1)

امام على(ع) نيز پس از درگذشت رسول خدا(ص)، در جريان سقيفه بنى ساعده كه به بيعت شتابزده ابوبكر (2) و محروميت

ص: 36

خلافت از آن حضرت منتهى شد (1)، با گرفتن جانب خويشتن دارى و پرهيز از ايجاد تفرقه، عملًا بر اهميت و ضرورت حفظ وحدت

ص: 37

مسلمين پاى فشرد. (1)

بى ترديد خويشتن دارى آن حضرت كه بعدها حتّى با كمك فكرى به خلفا همراه شد، نقش بسيار مهمّى در حفظ اسلام در آن شرايط بحرانى داشت. ساير امامان اهل بيت(عليهم السلام) نيز هر يك به نوبه خود در حفظ وحدت مسلمين سهيم بوده اند.

به عنوان نمونه، مى توان به احاديث فراوانى اشاره كرد كه آن پيشوايان الهى در آن، ياران خود را به حضور فعال در جامعه اسلامى و مدارا با پيروان مذاهب ديگر

ص: 38

دعوت مى فرمايند. (1)

هر چند بسيارى از صاحب نظران شيعه، اين احاديث را بر مبناى «تقيه» توجيه كرده اند، امّا حق آن است كه

ص: 39

مى توان به اين احاديث از زاويه تقريب مذاهب اسلامى و اهتمام به وحدت مسلمين نيز نگريست.

نظر به اين حقايق مى توان گفت كسانى كه گفت وگوى مذاهب اسلامى را برنمى تابند و تعامل غير خصمانه با افكار ديگر را روا نمى شمارند به كلّى از روح اسلام بيگانه اند.

شايد اينان خود بيش از ديگران به سستى منطق و ضعف مبانى و ديدگاه هاى مذهبى خود واقف اند، لذا طبيعى است كه از مغلوب شدن در عرصه بحث و گفت وگو بيمناك باشند. البته بايد يادآور شد چنين پندار بى اساسى چندان تازه به نظر نمى رسد.

متأسّفانه در تاريخ اسلام با نمونه هاى تاريكى روبه رو مى شويم كه برخى جريان ها و شخصيت هاى مذهبى از هر گونه پاسخگويى به پرسش هاى ديگران

ص: 40

طفره رفته اند و حتى پرسش از چرايى باورها را گونه اى بدعت و نشان گمراهى پنداشته اند و با آن به گونه غير قابل دركى برخورد كرده اند!

به عنوان نمونه، هنگامى كه پرسش گرى از مالك بن انس يكى از پيشوايان مذاهب چهارگانه اهل سنّت درباره مفهوم آيه شريفه الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى (1) پرسش مى كند، وى مدّتى سر به زير مى افكند و پس از مدّتى سكوت، در حالى كه عرق كرده است مى گويد:

ص: 41

«كيفيت غير معقول، استوا غير مجهول، ايمان بدان واجب و پرسش درباره آن بدعت است! و گمان مى كنم كه تو اهل بدعت باشى»! سپس دستور داد تا پرسش گر را بيرون انداختند! (1)

امّا خوشبختانه در كنار چنين نمونه هاى غم انگيزى نمونه هاى روشنى نيز ديده مى شود كه نشان مى دهد پيشوايان مذاهب اسلامى با يكديگر تعامل و گفت وگو داشته اند و از پرسش هاى علمى گوناگون استقبال نموده اند و از تكفير و تحقير يكديگر پرهيز كرده اند. به گواهى تاريخ، در رأس اين پيشوايان، اهل بيت(عليهم السلام) بوده اند كه همواره ابواب خانه هاشان به روى همه امّت و عموم طالبان علم و

ص: 42

معرفت از مذاهب و حتّى اديان گوناگون گشوده بود و از گفت وگو با آنان و پاسخگويى به پرسش هاى مختلف شان استقبال مى نمودند و بسا شاگردان خود را نيز به حضور در جامعه اسلامى و گفت وگوى علمى با مذاهب مختلف تشويق مى كردند.

بدين ترتيب، روشن مى شود كه تقريب مذاهب اسلامى به معناى ترويج فرهنگ گفت وگوى صحيح و سازنده، نه تنها ممكن و جايز است، كه كارى بسيار ضرورى و شايسته مى باشد.

در اين باره مرحوم سيد شرف الدّين(د. 1377 ق) از پيشگامان نهضت تقريب در سده اخير كتابى با عنوان الفصول المهمّة فى تأليف الأمّة نگاشته و در آن با تفصيل بيشترى بر ضرورت و امكان تقريب مذاهب اسلامى پاى

ص: 43

فشرده است. (1)

ص: 44

تبديل كرده، احاديث فراوانى بوده كه در منابع شيعه و اهل سنّت با عنوان «احاديث افتراق» آمده است. در اين احاديث با تفاوت هايى در الفاظ و تعابير، تأكيد شده است كه امّت اسلامى پس از پيامبر اكرم(ص) به هفتاد و دو يا هفتاد و سه فرقه پراكنده مى شوند كه از ميان آن ها تنها يك فرقه اهل نجات است و ساير فرق نجات نمى يابند. (1)

ص: 45

هر چند انديشه افتراق و پراكندگى امّت پس از پيامبر(ص) از ديرينه ترين انديشه هاى اسلامى بوده و در ميان مسلمين شهرت فراوانى داشته و در عمل نيز با واقعيت هاى تاريخى مطابق بوده، امّا متأسفانه همواره مورد سوء برداشت، سوء ظن و سوء استفاده مذاهب گوناگون عليه يكديگر قرار گرفته و عاملى براى تشديد اختلاف هاى مسلمين بوده است.

به هر حال، طبيعى است كه اگر اين انديشه كهن، بدين سان كه از ظاهر احاديث افتراق برداشت شده، صحيح باشد و از ميان همه مذاهب و فرق اسلامى، بقاى معنوى تنها از آنِ يك مذهب و فناى معنوى نصيب ديگران باشد، «تنازع

ص: 46

براى بقا» روى مى نمايد و هر گروه در صدد اثبات خود و نفى ديگران بر مى آيد! آن چنان كه قرآن به زيبايى فرموده است: كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ! (1)

امّا واقعيت آن است كه چنين برداشتى از احاديث افتراق، افزون بر آن كه برداشتى مخرّب و زيان بار است، با احاديث فراوان ديگر و حتّى برخى آيات قرآن كريم ناسازگار به نظر مى رسد و روشن است كه بايد اين احاديث را در كنار احاديث ديگر و قرآن كريم ارزيابى كرد.

به هر حال، بر خلاف پندار عمومى، به نظر نگارنده، صدور اين احاديث از پيامبر(ص)، بيش از آن كه «جنبه

ص: 47

إخبارى» داشته باشد «جنبه انذارى» داشته و با انگيزه جلوگيرى از افتراق و پراكندگى امّت بوده است!

به سخن صريح تر، پيامبر رحمت(ص) در اين احاديث، امّت خويش را از اين كه مانند امّت هاى پيشين به هفتاد و دو يا هفتاد و سه فرقه پراكنده شوند بر حذر داشته و تلاش فرموده است كه آنان را به صورت امّت واحده حفظ فرمايد و اين نكته را جا بياندازد كه نجات و رستگارى امّت همواره در وحدت و جماعت آنان است.

گواه اين نكته آن است كه آن حضرت در ذيل اين روايات، فرقه ناجيه را همان «جماعت» معرفى مى فرمايد؛ چيزى كه ماهيتاً نمى تواند يك فرقه تلقّى شود! (1)

ص: 48

با اين وصف، گويى آن چه مى بايست مسلمين را از اختلاف وجدايى باز مى داشته، خود به خاطر سوء برداشت آنان، عامل اختلاف و جدايى شده است! اهل سنّت، عموماً «جماعت» را به معناى «اكثريت» گرفته اند، در حالى كه روشن است ميان اين دو مفهوم، تفاوت ماهوى وجود دارد و «جماعت مسلمين» به معناى «وحدت مسلمين» است.

البته بايد توجّه داشت كه عقيده و عمل حق، در واقع ماهيت مشخّص و واحدى دارد و طبعاً هر فرد يا گروهى كه بدان معتقد و عامل باشد اهل نجات است، امّا واقعيت اين

ص: 49

است كه عدم اعتقاد و عمل به حقِّ واحد، خاستگاه واحدى ندارد و مى تواند برخاسته از عناد، تعصّب و تقصير يا برخاسته از بى خبرى، ناتوانى و قصور باشد.

در صورت نخست ترديدى نيست كه فرد يا گروه معاند، متعصّب و مقصّر شايسته عذاب سخت الهى و آتش سوزان جهنّم است، امّا در صورت ديگر آيا نمى توان براى فرد يا گروهى كه بى هيچ عناد، تعصّب يا تقصيرى و تنها از سر بى خبرى، ناتوانى و قصور، عقيده يا عمل حقى را در نيافته است استثنا و تخفيفى قائل شد؟ اين پرسشى است كه قرآن كريم و اهل بيت معصومين(عليهم السلام) به آن پاسخ داده اند.

قرآن كريم از گروهى ياد كرده است كه به كوتاهى خود

ص: 50

اقرار دارند و اعمال صالح را با اعمال ناصالح درآميخته اند و ممكن است خداوند آنان را بيامرزد. (1)

همچنين، از گروهى ياد كرده است كه با وجود گمراهى شان، درباره آن ها حكم قطعى صادر نشده و فرجامشان بسته به چگونگى برخورد خداوند است. (2)

و نيز از كسانى سخن به ميان آورده است كه بر «اعراف» قرار دارند و از آتش بيمناك و به بهشت اميدوارند. (3)

ص: 51

و نيز از مردان و زنان و كودكانى ياد كرده است كه ناتوان نگاه داشته شده اند و نمى توانند خود را در معرض شناخت حق قرار دهند و راهى براى آگاهى از آن نمى يابند؛ نسبت به آمرزش اين گروه نيز ابراز اميدوارى شده است. (1)

به اين ترتيب، روشن مى شود كه قرآن كريم همه كسانى را كه در گمراهى به سر مى برند و عقيده و عمل حق را نمى شناسند غير قابل بخشش و اهل دوزخ نشمرده و نجات گروهى از آنان را كه البته از سر بى خبرى،

ص: 52

ناتوانى و قصور دچار گمراهى شده اند، ممكن دانسته است.

اهل بيت(عليهم السلام) نيز كه هرگز از قرآن جدايى نمى پذيرند، بر اين نكته پاى فشرده و ميان كفر و گمراهى فرق نهاده و با الهام از آيات قرآن، گمراهان را به چند گروه تقسيم فرموده اند كه برخى امكان آمرزش دارند.

نمونه اى از احاديث آنان در اين باره را مرحوم كلينى در كتاب كافى تحت باب «اصناف الناس»(/ گونه هاى مردم) آورده است. (1)

از اين جا آشكار مى شود كه هيچ يك از مذاهب و فرق اسلامى، نبايد ساير مذاهب و فرق اسلامى را بى مهابا كافر و اهل دوزخ بشمارد، بلكه همه

ص: 53

آن ها بايد ضمن بازسازى و إحياى «جماعت مسلمين» از طريق تقريب مذاهب اسلامى، يكديگر را در راه دست يابى به سعادت معنوى و نجات اخروى يارى رسانند. چراكه رسول خدا(ص) نجات را از آنِ «جماعت مسلمين» دانسته است و اين جماعت مى تواند با «وحدت مسلمين» از همه مذاهب و فرق اسلامى به وجود آيد.

اين برداشت نوين، اگر چه ممكن است با ظاهر احاديث افتراق ناسازگار به نظر آيد، امّا مى توان آن را به عنوان تفسيرى قابل قبول و راهكارى عملى در جهت رفع اين زمينه اختلاف در پيش نهاد.

ص: 54

ص: 55

ص: 56

كرد كه همگان از ديدگاه واحدى پيروى كنند و هيچ اختلاف نظرى ميان آن ها وجود نداشته باشد؛ چنين حالتى احتمالًا قابل تصوّر نيست.

آن چه قابل تصوّر و مطلوب است اتفاق نظر مردم درباره باورهاى بنيادين است كه در ارتباط مستقيم با فطرت مشترك و عقل عمومى آنان قرار مى گيرد. از نگاه قرآن كريم همه مردم بر فطرت مشتركى آفريده شده اند: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها (1) و اى ن «فطرت مشترك» بنيادى ترين اصلى است كه مى تواند مبناى تفاهم عموم انسان ها قرار گيرد.

روشن است كه اختلاف نظر ميان مذاهب اسلامى نيز هرگاه مبتنى بر اين اصل الهى و

ص: 57

منطبق بر اصول و مبانى تقريب باشد نه تنها زيان بار نيست بلكه مى تواند منشأ رشد و پويايى امّت و مقدّمه تكامل و ترقّى مسلمين باشد.

شايد معناى حديث «إختلاف أمّتي رحمة»؛ (1) «اختلاف امّت من رحمت است»، كه در منابع روايى اهل سنّت از رسول خدا(ص) روايت شده است نيز همين باشد. (2) هر چند در منابع روايى شيعه، ضمن تأييد صحّت اين حديث، برداشت متفاوتى از آن به دست داده شده است.

در برداشت شيعى، منظور از اختلاف امّت پيامبر(ص) تعامل و ارتباط علمى آنان با يكديگر

ص: 58

است، (1) چراكه «اختلاف» از حيث لغوى به «آمد و شد» نيز

ص: 59

اطلاق مى شود؛ چنان چه در قرآن كريم از اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهار (1) يعنى: «آمد و شد شب و روز» سخن به ميان آمده است، امّا ناگفته پيداست كه اين برداشت زيبا، نه تنها با برداشت اهل سنّت در نتيجه منافاتى ندارد، كه با تعريف ما از تقريب مذاهب اسلامى كاملًا مطابق است.

با اين وصف، بر مبناى برداشت سنّى از حديث، اختلاف نظر امّت(طبعاً با شرايطى كه گفته شد)، و بر مبناى برداشت شيعى از حديث، تعامل و روابط علمى امّت با يكديگر هر دو مصداق رحمت الهى است.

نظير چنين حديثى، از اهل بيت(عليهم السلام) درباره اختلاف شيعيان نيز رسيده است كه

ص: 60

طبعاً چنين معنايى از آن برداشت مى شود؛ هر چند اين دسته از روايات صريح در اختلاف نظر است نه تعامل و آمد و شد. (1)

البته از نظر دور نماند كه نگرش مثبت داشتن به اختلاف نظر امّت، نبايد جنبه افراط يابد و به حوزه عقايد و ديدگاه هاى بنيادين سرايت كند، زيرا در آن صورت، بيش از آن كه انگيزه تفاهم و تقريب باشد، انگيزه اختلاف و تفرقه خواهد بود و اين نكته مهمّى است.

ص: 61

علمى و منطقى با يكديگر معتقد و علاقه مند باشند؛ بحث و گفت وگويى برادرانه در راستاى ارزيابى منصفانه آراء و عقايد يكديگر و به دنبال كسب فائده علمى و دينى با رعايت ادب اسلامى و احترام متقابل.

روشن است كه چنين گفت وگويى به سود همه مذاهب اسلامى و گامى بلند به سوى وحدت حقيقى مسلمين است.

ص: 62

مبانى و اصول مذاهب اسلامى مشترك است و اين واقعيت ارزش آن را دارد كه مورد تأكيد قرار گيرد و تعامل و گفت گوى مذاهب را ممكن سازد.

از اين گذشته، همه مذاهب اسلامى با هر برداشت و رويكردى هدف واحدى را دنبال مى كنند و آن همانا عبادت پروردگار يكتا در سايه شريعت واحد است، و اين مى تواند در اصلاح نگرش آنان نسبت به يكديگر تأثيرگذار باشد.

ص: 63

كينه، دشنام و لجاجت وارسته سازند. در سايه چنين تزكيه معنوى زمينه رشد و تكامل مسلمين و تقريب مذاهب اسلامى فراهم خواهد شد.

ص: 64

ص: 65

ص: 66

انصاف آن است كه اين مانع را بايد از مهم ترين و مؤثّرترين موانع تقريب به شمار آورد. تعصّب بيش از حد چيزى است كه ديده انصاف را فرو مى بندد و تحجّر و لجاجت چيزى است كه گوش منطق را گران مى گرداند.

خشم، كينه، دشنام و خشونت نيز در خلأ منطق و انصاف بروز مى نمايد و راه را از هر طرف به روى تقريب مى بندد.

تكفير مذاهب و شخصيت هاى اسلامى همواره بازيچه دست كسانى بوده است كه در عرصه منطق و اخلاق كم آورده اند و از خشونتى بى مورد رنج مى برند.

اينان به جاى انتقاد، توهين مى كنند و به جاى بررسى، تهمت مى زنند و از گفتن

ص: 67

دروغ هاى بزرگ و دادن نسبت هاى نادرست باكى به خود راه نمى دهند.

در برابر اينان، عالمان راستين مذاهب اسلامى قرار داشته اند كه هر يك افزون بر علم، در عرصه اخلاق و تزكيه نفس نيز برجسته بوده اند و به افتادگى، تواضع، ادب و خويشتن دارى شناخته شده اند.

تبعاً شيعيان و سنّيانى كه از چنين عالمان عاملانى تأثير مى پذيرند در تعامل برادرانه و ارتباط دوستانه با يكديگر مشكلى نخواهند داشت و از هر گونه گفتار تند و رفتار خصمانه نسبت به يكديگر كه زيبنده انسان مسلمان نيست پرهيز خواهند نمود و گفتار و رفتار نادرست برخى عوام ساده دل

ص: 68

ى

ا افراد غرض ورز را كه از عنصر اخلاق بى بهره اند به پاى يكديگر نخواهند نوشت.

ص: 69

اعتقاد به تحريف قرآن و خيانت جبرئيل در وحى (1) هيچ اساسى در مذهب شيعه ندارد و بهتان صرف است.

امّا متأسّفانه همين تصوير موهوم و ذهنيت بى اساس از عقايد و ديدگاه هاى شيعه- كه ممكن است حاصل غرض ورزى و دسيسه دشمنان اسلام بوده باشد- برخى مفتيان سنّى وهّابى را از ديرباز به اشتباه انداخته و به موضع گيرى هاى تند و خشن در

ص: 70

برابر مذهب شيعه واداشته است.

ترديدى نيست كه گفت وگوى صحيح و سازنده ميان شيعه و اهل سنّت به آسانى نشان خواهد داد كه چنين موضع گيرى هاى عجولانه اى تنها يك سوء تفاهم و برخاسته از يك جهل تاريخى نسبت به مذهب شيعه بوده است.

ص: 71

مى نشاند.

قرآن از چنين تعصّب هايى با عنوان «الحمية الجاهلية» ى اد كرده و آن را از ويژگى هاى كفّار و نه مسلمين بر شمرده است. (1) در حالى كه خردورزى و آزادانديشى را ويژگى بندگان ره يافته خداوند دانسته و آنان را كه بر كنار از تعصّب هاى جاهلانه نظرات مختلف را مى شنوند و از نظر درست تر و صحيح تر پيروى مى نمايند بشارت داده است. (2)

امام على(ع) نيز پيشواى متعصّبان و بنيان گذار تعصّب

ص: 72

جاهلانه را شيطان دانسته، (1) و تأكيد فرموده كه تعصّب در ميان مسلمانان نتيجه دست اندازى ها و دسيسه هاى شيطانى است. (2) آن حضرت پيروان خود را از چنين تعصّبى بر حذر داشته و آن را زمينه ساز دشمنى و دام شيطان برشمرده كه امّت هاى پيشين و قرون گذشته را فريفته ساخته است. (3)

امام جعفر صادق(ع) نيز عصبيت را از سپاهيان جهل دانسته و يك جا در برابر انصاف و جاى ديگر در برابر همبستگى ياد فرموده است. (4)

ص: 73

چنين تعصّبى در نزد شيعه تا اندازه اى مورد نكوهش بوده كه مرحوم كلينى در كتاب كافى بابى را به ذكر احاديث مربوط به آن اختصاص داده است. (1)

ص: 74

مردم موانع فراوانى بر سر راه تقريب مذاهب اسلامى قرار داده اند.

بى ترديد بزرگترين دشمن اسلام و مسلمين كه نقش غير قابل انكارى در نهادينه شدن تفرقه و اوج گيرى درگيرى هاى مذهبى در طول تاريخ اسلامى داشته، شجره ملعونه بنى اميه بوده است. هر چند بسيارى از اهل سنّت نظر به باور قابل انتقاد خود درباره عدالت صحابه و وجوب پيروى از حاكمان جائر، اين واقعيت تاريخى را ناديده مى گيرند،

امّا ترديدى نيست كه معاويه و حزب او و فرزند شومى كه بر جامعه اسلامى مسلّط ساخت، با برافروختن آتش جنگ داخلى و برپاساختن فتنه مسلمان كشى، و تخريب و تضعيف

ص: 75

پيشوايان مشروع مسلمين مانند امام على(ع) و امام حسن(ع) و تطميع و تهديد ياران ايشان، و ترور شخصيت هاى پاك و برجسته اى از صحابه و خاندان پيامبر(ص) و در رأس آنان امام حسين(ع) و با تسلّط بر احساسات مردم ساده لوح و تحريك آنان بر ضدّ اهل بيت(عليهم السلام) و ترويج نفرين و دشنام گويى بر اهل بيت پيامبر(ص) در مساجد و منابر و گسترش فساد اخلاقى و سياسى و تبديل خلافت اسلامى به پادشاهى موروثى و تحكيم پايه هاى زورگويى و بهره كشى و سلب امنيت مخالفان و قتل و غارت و ظلم به پيروان برخى مذاهب اسلامى به ويژه شيعيان و جنايات هولناك ديگر كه براى هر كدام اسناد و شواهد تاريخى فراوانى وجود دارد،

ص: 76

بيشترين و ژرفترين تأثير را در پيدايش انحراف و ظهور برداشت هاى جاهلانه از دين و گسترش دسته بندى ها و نزاع هاى مذهبى در ميان مسلمين داشته اند.

پس از بنى اميه بنى عباس نيز به اين راه ناهموار ادامه دادند و با سياست هايى نه چندان متفاوت، شكاف هاى موجود ميان مذاهب اسلامى را افزودند و به ويژه با جانب دارى هاى سياسى و يك سويه از برخى مذاهب اسلامى و مبارزه با مذاهب ديگر پيوند امّت را بيش از پيش گسستند.

نمونه برجسته اين سياست نامبارك، حمايت همه جانبه از مذهب معتزله در برابر مذهب اهل حديث تا پيش از متوكّل عبّاسى، و سپس تغيير موضع

ص: 77

ناگهانى به سود اهل حديث و مبارزه بى رحمانه با معتزله از زمان متوكّل بود.

بنابر نظر نگارنده، اين دو جانب دارى از سياست واحدى پيروى و اهداف مشخّصى را دنبال مى كرد، و آن همانا حفظ گسست ها واختلافات مذهبى براى اشتغال مردم و بقاى حكومت نامشروع عباسيان بوده است.

اينان نه به مبانى و ديدگاه هاى مذهبى معتزله باور داشته اند و نه براى مبانى و ديدگاه هاى مذهبى اهل حديث دل سوزانده اند؛ اينان منافع سياسى خود را دنبال مى كرده اند و هر دو گروه را به يك ميزان دشمن مى داشته اند.

پس از پايان سلسله عباسيان و دگرگونى هاى

ص: 78

بنيادين در دستگاه خلافت، باز هم بسيارى از ارباب قدرت و سياست به راه گذشتگان رفتند و در راستاى اصلاح وضعيت موجود هيچ گامى برنداشتند. گويى اينان نيز منافع خود را در گرو اختلاف امّت مى يافته اند و با به راه انداختن نزاع هاى بعضاً خونينِ مذهبى اهداف مشابهى را دنبال مى كرده اند. در اين راستا مى توان به تقابل تاريخى دولت صفوى از يك سو و دولت عثمانى از سوى ديگر اشاره كرد.

متأسّفانه اين روند تاريخى را سرِ ايستادن نيست و اكنون شاهد آنيم كه افزون بر زورمندان شرق و غرب كه اساساً با اسلام و نوع نگرش آن مشكل دارند، برخى از

ص: 79

دولت هاى اسلامى نيز بى توجه به مصالح دراز مدّت خود بر اختلافات قومى و مذهبى جهان اسلام دامن مى زنند و خواسته يا ناخواسته در راستاى اهداف شوم مستكبران و برترى جويان حركت مى كنند.

در اين جا بايد اشاره كرد كه جريان وهابى معاصر به عنوان مجموعه شومى كه همه موانع تقريب از رذائل اخلاقى، جهالت، تعصّب جاهلانه و دسيسه دشمنان را گرد آورده است سدّ سترگى در برابر تقريب مذاهب اسلامى است.

اين جريان افراطى كه با تفصيل بيشترى درباره آن سخن خواهيم گفت، با مشرك دانستن مسلمين و معامله كفّار با كسانى كه مبانى عجيب انديشه وهابى را نمى پذيرند، عملًا هيچ

ص: 80

راهى براى گفت وگو و تعامل صحيح و سازنده مذاهب باقى نمى گذارد.

امروز در رأس فتنه گران جهان اسلام، مفتيان كج انديش وهابى قرار دارند كه گويى جز تكفير و تفسيق و حكم قتل و غارت چيزى نياموخته اند و دستان خود و پيروان ساده لوح خويش را تاكنون به خون صدها نفر مسلمان بى گناه آلوده اند و اكنون نيز هر از چند گاهى از گوشه و كنار فتنه اى تازه بر پا مى كنند و غوغايى نو عليه برخى مذاهب اسلامى به ويژه شيعه به راه مى اندازند.

ص: 81

ص: 82

براى تقريب مذاهب اسلامى است.

حج، نماد وحدت مسلمين است؛ نمادى كه از يك سو مسلمانان را به ياد هويت اصيل و پيشينه مشترك خويش مى اندازد و از سوى ديگر قدرت اسلام و همبستگى مسلمين را در معرض ديد جهانيان قرار مى دهد و كاخ دشمنان اسلام را در شرق و غرب به لرزه درمى آورد.

مراسم عمره نيز كه گردهم آيى ميليون ها انسان مسلمان و شيفته آرمان هاى اسلامى در حرمين شريفين را در خود دارد دريچه اى ديگر براى همين پرواز است.

اگر به اين مراسم عظيم معنوى از چنين زاويه اى بنگريم آن را بهترين فرصت براى تقريب مذاهب اسلامى و ترويج فرهنگ گفت وگو خواهيم يافت.

بى جهت نيست كه مراسم حج و عمره از دهه هاى نخستين اسلامى

ص: 83

همواره موعد ديدار عالمان مذاهب و محفل گفت وگوى صحيح و سازنده آنان و افاده و استفاده علمى و دينى بوده است.

براى اين ادّعا شواهد تاريخى فراوانى وجود دارد كه مى سزد در طرحى پژوهشى با موضوع بررسى نقش تاريخى مراسم حج در پيشرفت علوم و مذاهب اسلامى مورد توجّه قرار گيرد. (1)

ص: 84

ص: 85

الإسلامى، 1405 ق

8. ابن بابويه، محمّد بن على؛ معانى الأخبار، مؤسسه النشر الاسلامى، 1379 ق

9. ابن بابويه، محمّد بن على؛ من لا يحضره الفقيه، تصحيح على اكبر غفارى، جماعه المدرسين.

10. ابن حبان، محمّد؛ صحيح ابن حبان، مؤسسه الرسالة، 1414 ق

11. ابن حنبل، احمد؛ المسند، دار صادر، بيروت.

12. ابن ماجة، محمّد بن يزيد؛ السنن، دار الفكر، بيروت.

13. أبو داود، سليمان بن اشعث؛ سنن أبى داود، دار الفكر، بيروت، 1410 ق

14. البخارى، محمّد بن اسماعيل؛ الصحيح، دار الفكر،

ص: 86

بيروت.

15. البرقى، احمد بن محمّد؛ المحاسن، دار الكتب الإسلاميه، تهران، 1370 ش

16. الدارمى، عبد الله بن عبد الرحمن؛ سنن الدارمى، مطبعه الاعتدال، دمشق.

17. شرف الدين، عبد الحسين؛ الفصول المهمّة فى تأليف الأمّة، قسم الإعلام الخارجى لمؤسسه البعثة.

18. الصنعانى، عبد الرزاق؛ المصنّف، المجلس العلمى.

19. صنعانى، محمّد بن ابراهيم؛ افتراق الأمة إلى نيف و سبعين فرقة، دار العاصمه، رياض، 1415 ق

20. طباطبائى، محمّد حسين؛ الميزان فى تفسير القرآن، مؤسسه النشر الاسلامى، قم.

ص: 87

21. عجلونى، اسماعيل بن محمد؛ كشف الخفاء، دار الكتب العلمية، 1408 ق

22. فخلعى، محمّد تقى؛ مجموعه گفتمان هاِى مذاهب اسلامِ ى، نشر مشعر، 1383 ش

23. الفتنى، محمّد طاهر بن على؛ تذكرة الموضوعات، بى جا، بى تا.

24. فضل بن شاذان؛ الإيضاح، انتشارات دانشگاه تهران، 1363 ش

25. كراجكى، محمد بن على؛ التعجّب، مكتبة المصطفوى، قم 1410 ق

26. الكلينى، محمّد بن يعقوب؛ الكافى، دار الكتب الإسلاميه، تهران، 1363 ش

27. كوفى، محمد بن سليمان، مناقب أمير المؤمنين 7، مجمع إحياء الثقافة الاسلامية، قم،

ص: 88

1412 ق

28. مالك بن انس، المدونة الكبرى، السعادة، مصر.

29. متقى هندى؛ كنز العمال، مؤسسه الرسالة، بيروت.

30. نسائى، احمد بن شعيب؛ السنن الكبرى، دار الفكر بيروت، 1348 ق

31. نووى، محيى الدين؛ شرح صحيح مسلم، دار الكتب العربى، بيروت.

32. الهيثمى، نور الدين؛ مجمع الزوائد، دار الكتب العلميه، بيروت، 1408 ق

33. يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب؛ تاريخ يعقوبى، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام)، قم.